فصلنامه پژوهش و حوزه
پیاپی 23-24 (پاییز و زمستان 1384)

نویسندگی، هم هنر است و هم فن. بنابراین مانند همه هنرها و فنون نیاز به مقدمات و تمهیداتی دارد که مقاله حاضر درباره برخی از آنها به اجمال سخن می گوید. تقسیم نوشته به توصیفی، تشریحی، طنز، انتقادی، علمی، ترجمه، نقد و داستان، موضوعات اصلی این مقاله را فراهم می آورد. پس از تعریف هریک از انواع پیش گفته، چند و چون آنها بررسی می شود و برای برخی از آنها مثالی ضمیمه می گردد. پایان بخش مقاله، درباره مراحل نگارش است که عبارت است از: تفکر و دقت، طرح اولی، گردآوری اطلاعات، تهیه پیش نویس، تایپ یا پاکنویسی مقاله، مطالعه مجدد مقاله پس از پاکنویسی.

قلم در عصر حاضر، سلاح است و باید کاربرد آن را آموخت و از آن در مسیر دفاع از دین و ارزش ها و رد شبهات، سود جست. برای آموختن مهارت قلمی، باید هم آموزش دید، هم تمرین و تجربه کرد، هم رموز جاذبه های قلم را شناخت و آنها را به کار گرفت. رموز جاذبه، عبارت است از: برخورداری از صناعات ادبی، نو بودن زاویه دید، شخصیت نویسنده، ایجاز و خلاصه نویسی، مخاطب شناسی، ساده نویسی. از این راه ها است که پل ارتباطی میان نویسنده و خواننده ایجاد می شود. تن دادن به نقد نیز نقش مکمل برای آثار یک نویسنده دارد...

مقاله حاضر، پاسخ های مکتوب نویسنده به پرسش های نانوشته در اذهان است. پس از تبدیل پرسش ها، به تیترها و عناوین مستقل، در ذیل هریک خلاصه نظر و تجربه خود را آورده ام. در این مختصر به نقش زیرساختی و کاربردی ادبیات اشاره کرده و از این رهگذر درباره ضرورت پرداختن به ادبیات در حوزه سخن گفته ام. ارزیابی پیشینه ادبی حوزه، سنجش وضع کنونی، مفید و موثر بودن نگاه ابزاری به قلم و ادبیات، سبب سستی در وجهه ادبی - هنری آثار حوزه، وامداری ادب و هنر ایرانی به اندیشه حوزه، آموزش های لازم حوزویان و فراگیری مهارت های ادبی و قلمی، بایستگی و بهینگی انواع ادبی برای حوزویان، تناسب آثار ادبی حوزه با جایگاه فکری و مردمی آن و تاثیرهای متفاوت مطالعه آثار دگراندیشان در کم و کیف آثار ادبی حوزه، از دیگر موضوعاتی است که در این مختصر، مجال اشاره به آنها را یافته ام.

در حوزه های علوم دینی، زبان و ادبیات، در سه ساحت «تفهم» و «تفهیم» و «تفنن» کاربرد دارد، و علی الخصوص «تفهم» و «تفهیم» که ابزار مهم تدریس و تالیف و تبلیغ است، در گرو مهارت های زبانی و ادبی است. امروزه فقدان «امتداد و پیوستگی»و «تنوع و گوناگونی» و «شمول و فراگیری» در آموزش های زبانی و ادبی در حوزه، موجد مشکلات و موجب نقصان هایی گردیده که اصلاح آنها لازمه بهسازی سامان علمی کنونی حوزه است؛ به نحوی که شایسته «امروز» و «فردا»، و یا دست کم، با «دیروز» قابل مقایسه می باشد.

زبان دستگاهی از نشانه ها است که به کار اندیشیدن، ارتباط و شناخت می آید و عنصر بنیادین حیات انسانی است. زبان مفهومی تک ساحتی نیست و افزون بر دو کنش فردی و اجتماعی، سویه ها و شیوه های گوناگون دارد. زبان در سه سطح مکالمه، زبان علم و زبان هنر یا ادبیات، بنیاد فرهنگ مکتوب هر جامعه را می سازد. یکی از مباحث مطرح در هر زبان، مقوله زبان معیار است. زبان معیار یا هنجار و قاعده، زبان متون درسی و دانشگاهی، رسانه ها، نخبگان و ارباب فرهنگ است.

مقاله حاضر می کوشد ارتباط های پیدا و پنهان نویسندگی را با روحیه فرهنگی بکاود و نشان دهد. بدین رو در بخش فرهنگ نویسندگی از نگاه فرهنگی به مقولات علمی و زبان فرهنگی سخن می گوید. پرداخت ذوقمندانه و میناگری های لفظی، از ضرورت هایی است که در این مقاله درباره آنها سخن می رود و اینکه زیبایی، نوعی تناسب سازی میان لفظ و معنا است. بنابراین صورت نازیبا، شایسته معنای ژرف و لطیف نیست. در پاره ای دیگر از مقاله، درباره ذوق و آثار بسیارش سخن می رودو اینکه نویسندگان خوش ذوق چه توفیقاتی دارند.

نقد، لازمه رشد و بالندگی دانش است و گرچه این نکته بدیهی می نماید، به دلیل آنکه هنوز این باور نهادینه نشده است، عملا نقد فراموش شده و از کارکرد اصلی خود بازمانده و یا به تعریف و تمجید بدل شده است. نویسنده در این مقاله می کوشد با بازخوانی ادبیات انتقادی در فرهنگ اسلامی، پرونده این بحث را بازبگشاید. برای این کار نوشته خود را در هفت پاره سامان داده است: نخست به جایگاه نقد از منظری دیگر نگریسته است. آن گاه به تعریف آن پرداخته، بر آن است آن را از تعاریف شخصی مجزا سازد...

هنر، به ویژه ادبیات و باز به ویژه داستان، سابقه طولانی در زندگی و تاریخ بشری دارد. از متون و نصوص دینی گرفته تا فرهنگ فولکوریک، جایگاه و بستری برای ظهور داستان بوده است. نوشتار حاضر، می کوشد آخرین کارکردهای داستان و رمان را در عصر حاضر بررسد و با اشاره به ریشه های تاریخی، از توانایی ها و ظرفیت های ادبیات داستانی سخن می گوید. نیز نمونه هایی از مجادلات علمی را پیرامون ادبیات کارکردی بازگو می کند. عمده ترین بخش مقاله به چند و چون تاثیر داستان در تحولات اجتماعی جوامع بشری می پردازد.

بحث های کلامی با پیرامون سایر ادیان آغازی بود بر آشنائی مسلمانان با تمدن ها باستانی، از جمله بقایای تمدن یونان و روم که روز به روز از فروغ آن کاسته می شد. مسلمانان با گردآوری و ترجمه آثار مختلف به زبان عربی که زبان دنیای اسلام بود، نه تنها توانستند میراث گذشتگان را به خوبی حفظ نمایند، بلکه خود دستاوردهای جدیدی را به آن افزودند. هر چند روند ترجمه ابتدا روندی پراکنده و غیر حکومتی بود، اما با دگرگونی رژیم سیاسی و دست به دست شدن سلسله خلافت، این روند با حمایت حکومت، گسترش و شدت یافته، به نهضتی علمی بدل گردید...

علوم اسلامی مبتنی بر اندیشه دانشمندان غیر عرب و ایرانی شکل گرفت، اما آنچه به نام میراث نوشتاری برجا مانده، به زبان عربی است. هم اینک زبان فارسی از دو سو آسیب می بیند: از جانب شیفتگان فرهنگ و زبان غربی و متفکران سنتی که زبان عربی را با زبان دینی یک پنداشته اند. مقاله حاضر با تاکید بر ضرورت فارسی نویسی در میان حوزویان باور دارد که زبان فارسی قابلیت زبان علمی دنیای امروز را دارا است. بنابراین وجهی ندارد که عالمان ایرانی به غیر ایرانی بنگارند. البته این بدان معنا نیست که ما خود را از آشنایی با زبان های دیگری محروم بسازیم.

برای درک جایگاه شعر در شریعت، از بررسی نگاه کلی اسلام به هنر باید شروع کرد، سپس منظرها و نظریه های گوناگون را در مواجهه با شعر و شاعر بررسید. در نوشتار پیش رو، نگاه های مخالف و موافق بررسی شده است. در ادامه، از چهره هنر و شعر در روایات دینی سخن رفته و در پایان نیز نام و یاد مختصری از چند شاعر بزرگ پارسی گوی شده است. ذکر این چند تن، بدان رو است که خواننده از باب مشت نمونه خروار دریابد که شعر فارسی در بن مایه ها و پیکر خود، وامدار اندیشه های دینی و عرفانی است. بدین رو در مثال ها و ابیات، بیشتر به محتوا نظرشده است.

مقاله حاضر، نوشته خانم کارن گوکسیک، استادیار کالج دارتموث است که به زبان انگلیسی تحریر یافته است. وی در این نوشته کوتاه، نکات ریز و درشت فراوانی را برای بهینه سازی مقاله نویسی یادآوری می کند. مخاطب نویسنده در این نوشته آکادمیک، دانشجویانی هستند که از سوی استاد خویش موظف به تهیه مقاله یا پایان نامه شده اند. توصیه ها و راهکارهایی را که می شمرد، همگی به کار نویسندگان و آفرینندگان مقالات علمی در هر زمینه ای می آید. عنوان مقاله یک مقاله آکادمیک چیست?

مولفان پیشین، گاه در نخستین صفحات کتاب خود- معمولا در مقدمه یا خطبه کتاب- اثر خویش را به یکی از بزرگان کشوری یا معنوی تقدیم می کردند. این نوع کار را اتحاف می گفتند و اکنون به تقدیم نامه شهرت یافته است. از آنجا که تقدیم نامه نویسی، وضعیت بسیار آشفته ای در آثار دینی و حوزوی پیدا کرده است، نگارنده بر آن شد تا برای نخستین بار در کشور، آیین نامه ای را برای آن تهیه و منتشر سازد. از مهم ترین نکات مطرح در این مقاله، سخن درباره اهمیت این صفحه و ادبیات ویژه آن است...

در آغاز مقاله، ویرایش به دو گونه مکانیکی و دینامیکی تقسیم می شود. مراد از ویرایش مکانیکی، اکتفای ویراستار به تغییرات جزئی و بی اهمیت است. اما در نوع دوم، ویراستار گاه در کلیت متن دست می برد و تغییرات اساسی تری را اعمال می کند. ویرایش اگر از نوع پویا و دینامیکی آن باشد، خصوصیات زیر را دارد: 1. متن، دوبار ویرایش می شود، یک بار به صورت جمله به جمله و یک بار با نگاه کلی 2. ویراستار ماهر هرگز به علائم و قطع و وصل ها بسنده نمی کند و در زیباسازی و شیوایی متن نیز توجه دارد...

ننوشتن به اندازه نوشتن، هنر است، با این تفاوت که دومی هنر آشکار است و اولی هنر پنهان. آنکه می داند چه ننویسد و چرا ننویسد، به اندازه آنکه می داند چه بنویسد و چرا بنویسد، هنرمند است. مقاله حاضر بر آن است که نشان دهد گاه ننوشتن و قلم را از چرخیدن بر روی کاغذ بازداشتن، چه اندازه سودمند و فایده رسان است. تمامیت مقاله در پی آن است که مولفان را هشدار دهد و مواقع خطر و خطا را بنمایاند. در مقاطعی از مقاله درباره آفات نویسندگی سخن می رود، آفات و آسیب هایی که ناشی از نابلدی نویسندگان تازه کار و خام اندیش است...

نوشتار حاضر، پس از توضیحاتی درباره عرصه و گستره اینترنت به یکی از امکانات بدیع و شگفت شبکه جهانی اینترنت می پردازد، یعنی وبلاگ نویسی. امکانات بی حد و حصر این پدیده کارساز و سریع السیر، همگان را وا می دارد که برای تبلیغ مرام و آرمان های شخصی یا ملی یا الهی خود، روی بدان سو کنند و از قابلیت آن سود برند. سپس این نکته از یادآود می شود که آیا توجیهی برای غفلت نویسندگان دینی از این عرصه پرجنب و جوش و فعال جهانی وجود دارد.وبلاگ نویسی، این توانایی را دارد که نوع جدیدی از فعالیت ها و تبلیغات دینی را در خود جای دهد: اطلاع رسانی و تبلیغ دیجیتالی.

قلمرو حقوق، محدود به احکام و قواعد فقهی - حقوقی نیست، بلکه بسیاری از عرصه های دیگر را که سخنی از آنها در مباحث و کتب حقوقی نیامده است، ذر برمی گیرد. همان گونه که هر روز، یکی دیگر از پایه های حقوقی انسان کشف و احیانا مراعات می گردد، مقاله حاضر نیز بخشی از حقوق انسان را کاویده و آشکار کرده است که گویا تاکنون توجه چندانی بدان نمی شده است:حقوق خواننده. خواننده، به ازای هزینه و عمری که صرف خرید و مطالعه یک اثر می کند، حقوقی برگردن نویسنده و ناشر پیدا می کند که مع الاسف تاکنون از این حق مسلم، چندان سخن و فریادی به میان نیامده است...

فرهنگ نگاری و معجم نویسی، راهی مستقیم به فرهنگ سازی و گفتمان پروری دارد. در این نوشتار، یکی از تازه ترین مجموعه های فرهنگ نگارانه نقد و بررسی شده است تا عذری به پیشگاه پیشینیان آورده شود و هشداری برای پسینیان باشد. از آنجا که حوزه های علمیه، متولیان رسمی و غیررسمی حمایت از کیان دین و ایمانیان هستند، جادارد به این گونه آثار و زمینه های پیدایی آنها توجه بلیغ بذل نمایند، توجهی که نه اساس سلبی، که بنیان ایجابی دارد، یعنی خویش، کمر همت بربندد و قلم حمیت به دست گیرند و در مرزهای فرهنگ دینی، برج و باروهای بصیرت برافرازند...

کوشش های عالمان شیعی در عرصه های گوناگون تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران ناشناخته مانده و به اندازه شایسته، مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است، چنان که بر بسیاری حوزویان نیز این تکاپوها، پوشیده مانده است. در این مقاله کوشیده شده است تا براساس کتاب تاریخ ادبیات ایران که یکی از منابع معتبر برای مطالعه فرهنگی این سرزمین است، بخشی از این تکاپوهای مهم عالمان شیعی در عرصه زبان و ادبیات فارسی، معرفی شود.

این نوشتار، توصیف و توضیح اجمالی آسیب های موجود در مقالات مندرج در مطبوعات دینی، اعم از حوزوی و دانشگاهی است. در این بررسی آسیب پژوهانه، پایان نامه های رشته های علوم دینی و علوم انسانی در ارتباط با دین در نظر بوده است. نخست جایگاه و اهمیت فرهنگ مکتوب و کارکرد مقاله نویسی به گونه ویژه مطالعه، و نه ویژگی برای مقاله و نشریه در مقایسه با کتاب عرضه شده است. در ادامه آسیب های مقاله های دینی را در هفت محور (پیش زمینه ها و پیش نیازها، انگیزه ها و اهداف، زبان و قالب نگارشی...)برشمرده است.

فهرست توصیفی - گزارشی حاضر، بیست و دو نسخه از مهم ترین یا رایج ترین درسنامه های ادبی و تحقیقی را می شناساند. در انتخاب آثار به چند نکته توجه شده است: نخست آنکه مطالعه آنها برای طلاب علوم دینی و محققان حوزوی مفید بوده، قلم آنان را در تالیفات علمی قوت بخشد. دیگر آنکه جامع و آسان یاب باشد. گمان نگارنده آن است که مطالعه هیچ یک از این آثار، ما را از مطالعه آثار مشابه آن بی نیاز نمی کند. بدین رو باید ضمن گزینش بهترین آنها، همواره به سایر آثار مشابه سرزد و هر از گاه یکی از آنها را به مطالعه گرفت.